Lang, lang geleden kwamen alle vogels bij elkaar om een koning te kiezen. Net zoals de landdieren ooit de leeuw als koning hadden gekozen, wilden ook de vogels een koning waar ze trots op konden zijn. Vele vogels betwistten elkaar de eretitel, vooral de grote vogels zoals de blauwe reiger, de jan van gent, de ooievaar en de zeearend. Daarom werd besloten om een wedstrijd te houden, waarin de winnaar kon laten zien dat deze de beste was: de vogel die het hoogste kon vliegen mocht zich koning of koningin van de vogels noemen.
Op een rustige zonnige dag verzamelden alle vogels die een gooi naar het koningschap wilden doen, zich op een weidse vlakte. De kwartel, de korhoen en de kip waren toeschouwers omdat ze geen poging durfden wagen door hun geringe vliegprestaties.

De graspieper en de veldleeuwerik kwamen heel ver, maar gaven na een paar honderd meter op en fladderden vrolijk zingend naar beneden. De zwaluwen schoten als een raket omhoog. De arend, de buizerd en de ooievaar cirkelden met een rustige vleugelslag gestaag naar grote hoogten. De knobbelzwaan met zijn dikke lijf en zwiepende vlucht kwam ook hoog, in gezelschap van de bosuil met haar geruisloze vleugelslag. Alle vogels op de grond keken vol spanning naar de ontknoping Uiteindelijk vlogen alleen de gierzwaluw en de zeearend naar ijle hoogten, tot ze naar adem moesten happen. De ranke zwaluw moest tenslotte haar meerdere erkennen in de grote zeearend met vleugels als kamerdeuren. De arend krijste haar rauwe overwinningskreet de lucht in en wilde zich glorieus naar beneden laten storten. Maar tot haar ontzetting vloog uit haar veren een klein bruin vogeltje, dat al schetterend nog een metertje hoger vloog.

Verbijsterd keken alle andere vogels in een doodse stilte toe hoe na de grote zeearend een heel klein vogeltje landde, en kwetterend riep ‘ik ben de koning, ik ben de koning’ en ‘wie niet sterk is moet slim zijn’. Dat vogeltje was zo’n klein en onbetekenend bruin gekleurd bolletje veren, dat deze niet eens een naam had. Met zijn spitse snaveltje en eigenwijze staartje dat omhoog wees, stond het trots in de kring, met zijn borst vooruit.
Maar alle vogels waren boos over het valse spel van het kleintje en wilden hem straffen. Het kleine beestje vloog echter behendig tussen alle prikkende snavels weg. Daarom leeft dit vogeltje tot op de dag van vandaag schichtig in de beschutting van het kreupelhout en laat het zich zelden zien.

Toen de zeearend na haar nederlaag een nachtje had geslapen, vloog zij naar de rand van het bos en riep de kleine koning. Zij zei dat zij er diep over had nagedacht en een voorstel wilde doen: “kunnen wij het koningschap delen? Jij koning in de winter en ik in de zomer?” Dat vond het kleine verenbolletje een goed idee. Daarom heet dit vogeltje tot op de dag van vandaag “winterkoninkje”. Sinds die dag zingt het kleine verenbolletje ook in de winter. Je kunt hem het hele jaar door horen, maar vooral heel goed in de winter, als bijna alle andere vogels stil zijn. En als je dan heel goed luistert, kun je het winterkoninkje horen zingen, schel en hard: ‘ik ben de koning, ik ben de koning, ik ben de koning’.
(A.G. Schoonderbeek )

Halverwege de lente liep ik met hond Sjors van mijn dochter door de tuin van Catharinenberg in Oisterwijk. Door het op de juiste tijd maaien en afvoeren, is deze tuin een bloemen- en soortenrijk grasland geworden. Biodiversiteit viert hier hoogtij!

Plotseling viel mijn oog op een wel zeer bijzondere plant aldaar: de Kievitsbloem! Sinds 2012 staat deze plant op de Rode lijst, en is hij wettelijk beschermd. Het duurt maar liefst 8 jaar voordat zaailingen van deze plant tot bloei komen.

De bloemen van de Kievitsbloem in de tuin van Catharinenberg waren dieppaars met witte vlekjes, en sommige helemaal wit, zoals op bijgaande foto is te zien.

De Kievitsbloem dankt zijn naam aan de witte stippeltjes op de bloembladen, die doen denken aan die andere lentebode: het kievitsei! Het is zeker niet de bedoeling om Kievitsbloemen te plukken of het grasland  te maaien, voordat de plant zaad heeft kunnen zetten. De plant wordt hierdoor weer teruggezet naar het jeugdstadium, en moet dan weer van voren af aan beginnen. Oftewel een jaar of acht voor niets gewerkt!

Sjors was niet betrokken, maar ik des te meer!

Wim Schoenmakers

Mei 2021

NOVEMBER

Latijn voor negende maand Slachtmaand

Sint Maartenszomer: dat is een zomerse periode rond 11 november. Duitsland kent naast de Altweibersommer (eind september) ook Allerheiligensommer (begin november).

Amfibieën houden een winterslaap omdat ze koudbloedig zijn: de lichaamstemperatuur daalt waardoor de stofwisseling wordt afgeremd. De behoefte aan voedsel neemt af: hij teert dan op zijn vetreserves die hij ‘s zomers heeft aangelegd. Eind november is het tijd dat kikkers en padden gaan overwinteren in de modder.

We kunnen nog genieten van volledige herfsttinten van de Amerikaanse eik, beuk, ruwe berk, winter- en zomereik en witte paardenkastanje. De meeste bomen hebben nu hun blad verloren. Hierdoor kun je nu wel de contouren van de kroon zien.

De vliegtijd van de libellen is voorbij, uitgezonderd de winterjuffers: deze vliegen af en toe nog bij warme dagen). Van de vlinders is de kleine wintervlinder één van de weinige nachtvlindersoorten die in de winter vliegt. Rupsen van de ligusterpijlstaart zitten op warme dagen op liguster, sering en sneeuwbal vóór ze gaan verpoppen

Planten die je ’s winters nog kunt tegenkomen zijn o.a. duizendblad, gewone melkdistel, herderstasje, klein kruiskruid, muurvaren, paardenbloem, paarse dovenetel en straatgras.
Vogelmuur bloeit het hele jaar door: van januari tot december. Ze vormt snel zaden. Doordat ze ook in de winter groeit, beschermt ze met haar bladen de aanvankelijk open grond waardoor die niet geheel dicht slaat.
Vroegeling kiemt het zaad in september en dan maakt de plant een rozetje. Dit blijf je heel de winter zien. Bij het rozetje en de onderste stengeltjes zitten haartjes (bescherming tegen uitdrogen).

Het is bijna het einde van de najaarstrek: onze zomervogels zijn al vertrokken en we zien nu de zgn. ‘slaapvluchten’ van kraaien, meeuwen, spreeuwen etc. De ransuilen slapen in groepen op vaste slaapplaatsen. Het wordt rustiger in het bos en op de heide. De koperwiek en kramsvogel trekken ‘s nachts of heel vroeg in de ochtend, in november. De massale uittocht is in december. De vogels die hier juist overwinteren zijn: grauwe gans en kleine zwaan.
Waterrallen trekken gedeeltelijk in november naar het westen (Engeland en Frankrijk), maar een deel blijft hier overwinteren, al trekken de meeste exemplaren alsnog verder weg bij het optreden van strengere vorstperioden. De trek vindt voornamelijk ’s nachts plaats.
Wintertaling blijft hier of trekt door bij vorst.

Er zijn zoogdieren die nu in winterslaap gaan. Ook zijn er die de zomervacht verwisselen voor een warme wintervacht, zoals de vos en het wild zwijn. En er zijn zoogdieren waarvan de vacht van kleur verandert (damhert, hermelijn). In huis zou je wel eens een bosmuis, huismuis of huisspitsmuis tegen kunnen komen. De dwergvleermuis doet nog een late vlucht bij heel zacht weer.

Het wateroppervlak wordt donkerder en de activiteit van waterdieren neemt af: waterslakken en waterinsecten zijn nog zichtbaar tot de vorst invalt.

Herfstmaand

Herfstkleuren
Ontstaan bij bepaalde bomen en planten doordat in de herfst de dagen korter worden, de temperatuur gaat dalen en de productie van het bladgroen stopt. Als het bladgroen verdwijnt krijgen andere aanwezige pigmenten de overhand, zoals  geel en oranje. Overdag worden suikers gemaakt en die worden ’s nachts naar andere delen van de plant vervoert (als het niet te koud is). De overtollige suikers zet de plant om in vloeibare pigmenten, o.a. anthocyaan (het rood van het blad).

Kranenzomer of Indian summer: is de naam voor een periode met zonnig en rustig herfstweer. Men kan dan overtrekkende kraanvogels verwachten (naam). Men spreekt ook wel van een ‘Oudewijvenzomer’

Bomen met notensoorten die in trek zijn bij dieren:
Beukennoten: bestaan voor 25% uit vette olie en worden graag gegeten door boomklevers, eekhoorns, muizen, vogels (groenling, keep, vink).
Eikels: voor eekhoorns, muizen, vogels (koolmees, pimpelmees, Vlaamse gaai).
Hazelnoten: de onrijpe hazelnoten worden gegeten door eekhoorns en koolmezen. De rijpe hazelnoten worden gegeten door eekhoorns, bosmuizen en relmuizen, vogels (boomklevers, eksters, kraaien, spechten).
Kastanjes: eekhoorns, knaagdieren en vogels.
Walnoten: eekhoorns, muizen (rosse woelmuis en grote muizen), vogels (kauw, kraai en Vlaamse gaai).

Ook zijn de bessen rijp van de Gelderse roos, meidoorn, mispel, vlier (vliersiroop, vlierbessenjenever), kamperfoelie en lijsterbes waar ook weer veel dieren van profiteren.

Insecten zijn nog actief ondanks de lagere temperatuur. Er zijn wel minder vliegende insecten. De insecten die je nog ziet zijn mieren, muggen, motten, vliegen en vlooien. Bladluizen en wespen. gaan langzaam aan op zoek naar winterplekjes.

Spinnenmaand!
De spinnen zijn groter in de herfst en ze laten zich vaker zien. Ook vallen ze beter op omdat je de webben nu beter ziet vanwege de dauw op de draden. Er leven zo’n 700 verschillende soorten spinnen in Nederland, de bekendste is de kruisspin.

Paddenstoelenmaand! De bodem is vaak nog warm, vaak valt er veel regen en er is meer afbreekbaar materiaal aanwezig (zoals afgevallen bladeren) en daardoor zie je juist dan veel paddenstoelen, o.a. eekhoorntjesbrood, fopzwammen (jong en oud), fluweelpootjes, inktzwammen, koraalzwammetjes, porseleinzwammen, stinkzwammen, vliegenzwammen en zwavelkopjes.

Planten Als we planten in de herfst nog zien bloeien betreft het vaak nabloei (of tweede bloei). Dit zie je vaak bij plekken waar al eerder gemaaid is, bijvoorbeeld wegbermen. Als het een goed najaar is met af en toe wat regen zie je toch weer veel planten opbloeien, zoals akkerdistel (tot ver in oktober), avond- en dagkoekoeksbloem, paarse- en witte dovenetel, bezemkruiskruid, blauwe bosbes (50% herfsttint), boerenwormkruid, duizendblad, harig wilgenroosje, hondsdraf, Jacobskruiskruid, klimop, rode klaver, smeerwortel, straatgras, vogelmuur en wilde marjolein.

Vlinders We zien de trek van en aantal vlinders zoals de atalanta, doodshoofdvlinder en kolibrievlinder.  Nachtvlinders die nog rond fladderen zijn o.s.de bosbessenuil, bruine herfstuil, donsvlinder en wilgengouduil. Verder te zien zijn de dagpauwoog, distelvlinder, gepluimde spanner (sept-nov), herfstspanner, hooibeestje (tweede generatie), kleine beer (rupsen), landkaartje, najaarsspanner en de viervlek (voor het laatst te zien).

Vogels De vogeltrek: hormonaal verandert er het een en ander: pectine zorgt voor de vetopslag en het gehalte leptine verhoogd. Veel energie moet in de vorm van vet worden opgeslagen. Tijdens dit ‘opvetten’ worden maag, darmen en lever zeer groot (een lever kan 3x zo groot worden). Andere organen moeten dan slinken. De borstspier, geslachtsorganen en het hart worden kleiner. Het gevolg is dat veel vogels twee keer zo zwaar gaan wegen. Een grote hoeveelheid melatonine zorgt voor dat het actieve gedrag overdag: een lage hoeveelheid wordt ’s nachts afgegeven, dit zorgt voor rust.

Tijdens de trek is er een constante aanmaak van melatonine zodat de vogel ’s nachts door kan vliegen. Het hemoglobinegehalte stijgt en het hart gaat sneller kloppen: de vogel is bijna klaar voor vertrek. Het hormoon corticosteron zorgt dat de vogel zeer onrustig wordt. De borstspier als een van de belangrijkste spieren ontwikkelt zich sterk. Er zijn wel voorwaarden voor plaatsvinden van een trek:

• De wind moet uit het noordnoordwesten en noordoosten komen.
• Een windsnelheid van  < 5 m./seconde.
• Temperatuur 2 graden C beneden de ‘normale’ temperatuur voor die dag.
• Bewolking 50%.
• Een luchtdruk van  > 1020 millibar.

Dag trekkers: zwaluwen trekken overdag zodat ze insecten kunnen vangen. Dagtrekkers vertrekken een half uur voor zonsopgang. De mannetjes blijven het dichtst bij het broedgebied, de vrouwtjes trekken iets verder en de jongen nog iets verder.
Deeltrek: kieviten blijven na het broedseizoen in onze streken, totdat er vorst optreedt. Zij trekken dus mee met de vorstgrens. Voedselgebrek en strenge vorst in N-Europa kan massale deeltrek van een bepaalde soort (bv. kruisbekken, pestvogels of notenkrakers) naar ons land veroorzaken. Dit noemen we invasie.
Nacht trekkers: merels, lijsters, koperwieken, fitis en tjiftjaf. Vertrekken meestal een half uur voor zonsondergang. Zij oriënteren zich op de sterren en met name de poolster. In de nacht trekken geeft voordelen: er zijn minder predatoren (roofdieren) actief, het vliegen gaat gemakkelijker (minder turbulentie en horizontale winden waardoor energie bespaard wordt). De lucht kouder en vochtiger. Het lichaam raakt zo de warmte, die het lichaam produceert door de inspanning van het vliegen, beter kwijt. Ook kunnen ze gemakkelijker overdag eten zoeken. Helaas zijn roofvogels, kraanvogels en ooievaars afhankelijk van thermiek (opstijgende warme lucht) om zich te verplaatsen. Het drijven op de luchtstromen kost weinig energie.
Ruitrek: eenden en futen trekken naar andere oorden om te ruien.
Slaaptrek: Soms worden grote groepen van wel tienduizenden spreeuwen waargenomen. Gezamenlijke overnachten is veel veiliger dan alleen. Andere vogels die met velen tegelijk overnachten zijn meeuwen, kraaiachtigen en spreeuwen.

Zoogdieren De eekhoorn en bosmuis gaan voedselvoorraden aanleggen. De bosspitsmuis overleeft alleen zonder partner (enkel van april t/m augustus zijn ze samen). De edelherten gaan burlen en de mannetjes vechten om een vrouwtje, de wilde zwijnen gaan ook paren en de bruine rat begint aan een tweede geboortepiek. De hermelijn is het eerste zoogdier dat in overgangsvacht gaat: van een beigebruine rug en witte buik naar een volledig witte vacht. De muskusratten verlaten vaste verblijfplaats en gaan op zoek naar veilige plek, waar ze niet ingesloten worden door ijs.