GAIA een levend organisme?
Is Gaia – planeet Aarde – een enkelvoudig fysiologisch systeem, een levend geheel dat net als een organisme haar eigen chemische constitutie en temperatuur reguleert, zodanig dat gunstige condities voor de instandhouding van het leven gehandhaafd blijven, een autonoom zichzelf organiserend circulair systeem, zonder planning, geheel automatisch?
James Lovelock daagde ons uit om onze traditionele ideeën over de dynamiek van de aarde radicaal te herzien, leert ons Peter Westbroek (Dynamiek van de aarde. Contact. 1992).
We moeten het leven niet langer bekijken op het niveau van moleculen, cellen, organismen of ecosystemen alleen, zegt Lovelock. De aarde zélf is een enkelvoudig fysiologisch systeem, een levend geheel dat net als een organisme haar eigen chemische constitutie en temperatuur reguleert, en dat op zulk een manier dat gunstige condities voor de instandhouding van het leven gehandhaafd blijven. Hij noemt dit systeem Gaia, Moeder Aarde, naar de godin Gaia uit het oude Griekenland.
Het Gaiasysteem is opgebouwd uit het totaal van de organismen – planten, dieren, mensen – plus hun omgeving – oceanen, atmosfeer en gesteenten. Deze levende en de levenloze have, legt hij uit, zijn nauw aan elkaar gekoppeld. Het geheel is meer dan de delen. Gaia heeft namelijk eigenschappen die haar onderdelen afzonderlijk niet bezitten en is voortgekomen uit hun gemeenschappelijke evolutie gedurende de miljarden jaren van hun bestaan op aarde. De zelfregulering van klimaat en chemie is geheel automatisch en heeft geen planning nodig.
Deze visie van Lovelock verschilt van de traditionele opvatting in de wetenschap , zoals geformuleerd door geoloog Garrels, waar leven en aarde gescheiden zijn. Bij de visie van Lovelock zijn leven en aarde niet gescheiden. Westbroek legt dit uit met behulp van de termen TERRA en GAIA. Bij Terra wordt de mondiale dynamiek van planeet Aarde gereconstrueerd vanuit de samenstellende delen. Het beeld van de chemische fabriek als een dood levenloos ding dat functioneert als een dood levenloos elektrisch strijkijzer. (Garrels). Bij Gaia worden de onderdelen afgeleid uit het geheel en zorgt het systeem automatisch dat de aarde een levende oase blijft.
De traditionele geochemici sleutelen de onderdelen in elkaar en verwachten dan dat het dode ding tot leven komt. Maar dat is onzin, zegt Lovelock. De modellen van deze chemici zijn gebaseerd op mechanische logica die niet klopt. De werkelijke wereld werkt meer circulair en vormt een eenvoudig levend en georganiseerd geheel.
Het idee achter het Gaia-concept van Lovelock
Als je gezond bent, blijven je bloeddruk, lichaamstemperatuur en allerlei andere variabelen in je biologische systeem automatisch op een optimaal niveau, onafhankelijk van de omstandigheden buiten je lichaam. Dat heet HOMEOSTASE (evenwicht). Alle organen in je lichaam blijven in evenwicht met elkaar en zo blijft het hele systeem in evenwicht. De temperatuur van het menselijk lichaam wordt door ons lichaam altijd op 37 graden Celsius gehouden. Dat gaat automatisch en wordt geregeld door onze hersenen.
Als de omgevingstemperatuur te warm wordt, reageert ons lichaam door te gaan zweten, waardoor we afkoelen. Zweet maakt ons lichaam weer koel. Onze bloedvaten worden wijder als het te warm wordt, waardoor het teveel aan warmte kan ontsnappen en we weer afkoelen. Als de omgevingstemperatuur te koud wordt gaan we bibberen ( onze spieren en spiertjes gaan heel druk bewegen wat warmte geeft) waardoor we weer warmer worden.
Ook de bloedvaten krimpen weer als het kouder wordt, waardoor warmte wordt vastgehouden en niet kan wegstromen. Zo regelen onze hersenen onze lichaamstemperatuur. Helemaal automatisch.
Lovelock stelt nu dat homeostase ook een wezenlijke eigenschap is van de planeet Aarde, dus niet alleen van het menselijk lichaam. Hij maakt dus een vergelijking met het functioneren van het menselijk lichaam. Hij ziet het leven als een geologische kracht, een dynamische kracht die het hele systeem Aarde in evenwicht en gaande houdt.
Lovelock stelt zelfs dat Gaia die geologische krachten aanstuurt.
Een groeiend aantal wetenschappers gelooft inmiddels dat met het concept Gaia een NIEUWE WETENSCHAP VAN HET LEVEN OP AARDE zich aandient, vertelt Westbroek, waarin allerlei specialismen met elkaar moeten samenwerken om het functioneren van het geheel te kunnen begrijpen en dus niet meer apart kunnen optreden.
De GAIA-Hypothese is niet bewezen maar gestadig hopen de gegevens zich op die haar algemene condities ondersteunen. Westbroek noemt de GAIA-Hypothese een uitstekende onderzoeksstrategie. De concentraties van voedingsstoffen als fosfor, stikstof en zwavel zijn altijd toereikend geweest. Gifstoffen zijn altijd onder controle gehouden, de zee is nooit ondraaglijk zout geworden, de concentratie zuurstof nooit te hoog en water heeft nooit van de planeet Aarde kunnen ontsnappen. Planeet Aarde heeft altijd gezorgd voor een oplossing. Gaia heeft altijd kans gezien om wanneer het evenwicht in het systeem Aarde wordt verstoord dit weer op een of andere manier te herstellen.
Als de oceanen te heet worden komen onmiddellijk de airco’s van het wereldklimaat in actie. We hebben het dan over de beroemde emiliania algjes die bij verhoging van de temperatuur zich tot miljarden aantallen vermenigvuldigen. Deze algjes onttrekken kooldioxide aan het oppervlaktewater van de oceaan, waardoor kooldioxyde in de lucht het water in zakt en de lucht dus minder CO2 bevat wat tot afkoeling leidt. De algjes functioneren zo dus als een organische koolstofpomp. Vervolgens produceren de algjes het gas dimethylsulfide (ze poepen dat uit). Dat gas wordt door de zon veranderd in hele kleine druppeltjes zwavelzuur waar water aan blijft hangen en dat doet massa’s spierwitte wolken ontstaan die de zonnestralen gaan weerkaatsen. Deze algjes staan bekend om hun snelle en flitsende optreden en vormen aldus de airco’s van het wereldklimaat. Ze grijpen onmiddellijk in.
Het is dus gevaarlijk als het oceaanwater teveel begint op te warmen, zoals het NOS -journaal van 2 juli jongstleden rapporteerde. Want dan gaan alle algjes dood en werkt het koelsysteem niet meer.
Die algjes doen dat dus allemaal om de homeostase, het evenwicht tussen al die samenwerkende levende organismen en niet levende chemicaliën in het systeem Gaia weer te herstellen, althans ze proberen dat. Maar wij zijn met zijn allen druk bezig om met de toenemende vervuiling van bodem, water en lucht deze mondiale airco’s stuk te maken! Als die stuk gaan, hebben we echt een probleem!
Gaia vertoont de kenmerken van propioceptie/zelfwaarneming: haar activiteiten lijken gepland, maar vinden plaats zonder dat er een ‘hoofd’ of een ‘brein’ aan te pas komt. Die algjes gaan vanzelf aan de slag in reactie op die oververhitting en worden niet aangestuurd van buitenaf.
Die propioceptie als zelfbewustzijn is al ontstaan toen er nog geen dieren of hersenen waren. Gevoeligheid, bewustzijn en reactievermogen van planten, ééncelligen, schimmels, bacteriën en dieren, elk in zijn eigen leefomgeving, vormen een zich herhalend patroon dat uiteindelijk ten grondslag ligt aan de mondiale regulering van Gaia zélf, zegt Lynn Margulis, hoogleraar aardwetenschappen, bioloog en specialist op het gebied van celbiologie (De symbiotische planeet. Contact, 1993, pag. 133). Gaia, planeet Aarde, als een levend geheel dus, bestaande uit allerlei chemicaliën samen met levende organismen zoals planten, dieren, schimmels, eencelligen zoals de emiliania algjes etc. die op elkaar inwerken, elkaar beïnvloeden en op elkaar reageren. En dus niet de planeet Aarde als een dood ding, dus niet een dode dingachtige chemische fabriek! Al die diertjes, plantjes, algjes, schimmels, eencelligen zijn levend!
Het valt niet te ontkennen dat hier het leven als geologische kracht dus ingrijpt, teneinde het gevaar van oververhitting tegen te gaan.
Lovelock concludeert dat het klimaat en de chemische eigenschappen van planeet aarde te allen tijde geschikt zijn voor de ontplooiing van het leven. Maar we kunnen dit zichzelf organiserende systeem wel stukmaken.
Dat dit alles, die hele zelfregulering van dit systeem op zuiver toeval zou berusten lijkt hem net zo onwaarschijnlijk als een autorit in de spits met een blinddoek op en dan zonder schrammetje overleven.
Wordt vervolgd
Hans Pijnaker