KIJKEN NAAR DE RIJKEN:
over overproductie en overconsumptie als oorzaak van de klimaatcrisis en het daaraan voorafgaand historische proces.
De moderne mens heeft zich buiten het natuurverband geplaatst, zei het Indiaanse opperhoofd Seattle ooit tot de vergadering der Verenigde Naties. Hij heeft de natuur ontdaan van haar kwalitatieve eigenschappen. Iedere vorm van ‘heiligheid’ is haar door de moderne verzakelijking ontnomen. En daardoor is de wereld van de natuur helemaal open komen te liggen voor de veroveringsdrift van de westerse mens.
We hebben de wereld onttoverd en er een gebruiksvoorwerp van gemaakt, zegt Koo van der Wal. ( Koo van der Wal: Zoektocht naar de wortels van het milieuprobleem. Uitg. Gompel&Scavina.2023). Enerzijds leggen we een toenemend beslag op grondstoffen en leefruimte voor onszelf en drukken we de dieren uit hun natuurlijke territoir. Anderzijds zorgen we ook nog eens voor een steeds groeiende stroom van schadelijk afval, waardoor ons milieu begint in te storten, met alle gevolgen voor het klimaat.
Een en ander neemt dermate proporties aan dat zelfs Derde-Wereld-Landen er door geschokt raken. In 1992, zo gaat van der Wal verder, kwamen vier wetenschappers uit de zogeheten Derde Wereld (Indonesië, Brazilië, India, Tanzania) op uitnodiging van een aantal milieu- en ontwikkelingsorganisaties naar Nederland om hier rond te kijken naar wat wij hier presteren en er wellicht iets van op te steken om daarna hun bevindingen over ons maatschappelijk bestel op schrift te stellen. Het boekje kreeg de wat hilarische titel: Kijken naar de rijken: Een Derde-Wereld-Visie op duurzaamheid in Nederland. ( Uitg. Jan van Arkel. Utrecht. 1992).
Wat aan hun verhaal opvalt, zegt van der Wal, is hun verbazing of beter verbijstering over zoveel overbodige luxe, verkwisting, vervuiling en ander milieubederf, over onze verschraalde sociale tussenmenselijke relaties en onze geestelijke leegte.
Ik neem enkele citaten uit dit zeer lezenswaardige en kritische historische boekje. Het westerse zelfbeeld van de homo economicus, zoals deze niet-westerse wetenschappers daar naar kijken:
“Als de mens bij jullie gezien wordt als een economisch dier, dan kunnen we geen ander beeld krijgen dan dat van een blinde consument die gedwongen is te leven in een oneindige consumptiemaatschappij – een consumerende vreetzak, levend van de natuur. Dit beeld lijkt eerder op het beeld van de vroegere slaaf waarvan de blanke eigenaar ook zei dat hij niet tot moreel oordelen in staat was. Zo wordt kennelijk ook over de moderne consument geoordeeld. Er zijn geen morele grenzen aan zijn of haar consumptie.”
Overontwikkeling als het eigenlijke probleem:
Verderop concluderen de auteurs dat, gezien de gigantische productie van voor een groot deel voor de export bestemde landbouwproducten , de zeer energie-intensieve industrie en de hoge graad van mobiliteit, overontwikkeling het eigenlijke probleem van Nederland is.
“Om iets aan het milieuprobleem te doen zal het Noorden haar levensstijl van overproductie en overconsumptie sterk moeten terugschroeven.
Het patroon van produceren en consumeren, dat zich in de rijke landen heeft ontwikkeld, legt een veel te grote druk op het natuurlijke milieu, met alle bedenkelijke gevolgen van dien, zoals uitputting van grondstoffen, opwarming van de aarde, klimaatverandering, massaal uitsterven van planten- en diersoorten etc. De draagkracht van het milieu is daardoor al lang overschreden. Onze overconsumptieve levensstijl is daarvan de oorzaak en zal in de richting van een aanmerkelijke versobering moeten worden bijgesteld”, zeggen deze verbijsterde Aziatische wetenschappers.
Over het voorafgaande historische proces:
“Het milieuprobleem is noch een incident noch een marginaal aspect van de moderne industrialisatie. De vernietiging van het evenwicht in de natuur is een fundamenteel onderdeel van de Westerse industrialisatie.
De groei van de Europese ‘beschaving’ en rijkdom vereiste grootschalige vernietiging van mensenlevens en uitgebreide slavenhandel.
Zo’n 112 miljoen Amerikaanse Indianen vonden de dood en bijna 20 miljoen Afrikanen werden als slaaf vanuit Centraal Afrika naar Amerika gebracht, terwijl miljoenen Afrikanen leden onder het onmenselijke geweld van de Europeanen. Dat is de basis waarop het huidige Amerika is gebouwd.
In Azië vonden massale slachtingen plaats, hoewel de bevolking niet met uitsterven werd bedreigd. Europa slaagde er in om de institutionele systemen van de Afrikaanse en Aziatische samenlevingen te vernietigen en om te vormen tot systemen die bruikbaar en uit te buiten waren.
Tegelijk vond een grootschalige de-industrialisatie plaats in deze koloniale gebieden. In eerste instantie gebeurde dit door politieke onderdrukking. Later was het moderne onderwijs het belangrijkste instrument, zelfs in landen die niet politiek onderdrukt werden. ( Denk hierbij ook aan de indrukwekkende TV-documentaire INDONESIA ROEPT van de Nederlandse historicus Hans Goedkoop. HP). Gedurende dit historisch proces veranderde het Europese mensbeeld totaal. Zonder geloof, zonder liefde voor de natuur en opstandig tegenover alle sociale relaties waren geatomiseerde ( van elkaar losgekoppelde. HP.) individuen het resultaat, gescheiden van God, van de natuur en van de samenleving. Deze ge-atomiseerde psyche werd het ideaalbeeld van de ‘vrije man’, die zijn vrijheid gebruikt door middel van zijn systeem van een open markt en door middel van een politiek systeem dat ‘democratie’ naar Westers model werd genoemd.”
Historisch bekeken heeft Nederland een groot aandeel in de opwarming van de aarde, zo citeert journalist Paul Luttikhuis Carbon Brief, een Britse Denktank, in NRC van 27 november 2023. Nederland heeft een grotere verantwoordelijkheid voor de opwarming van de aarde dan tot nu toe werd becijferd. Als ook de uitstoot van broeikasgassen in onze koloniën op het Nederlandse conto wordt geschreven, behoort Nederland tot de allergrootste CO2-uitstoters in de geschiedenis. De ontbossing die in de Nederlandse koloniën plaatsvond is de grote boosdoener. Houtkap is een belangrijke oorzaak van de uitstoot van broeikasgassen. Voor ontwikkelingslanden vormt dit een argument om de verantwoordelijkheid voor het klimaatbeleid te leggen bij geïndustrialiseerde landen, waaronder Nederland. De vingerafdruk van onze westerse koloniale overheersing is blijven bestaan in de achtergebleven cultuur, in de institutionele, sociale en economische structuren.
Is het vreemd dat ’Het Zuiden’ ofwel de ‘Derde Wereld’ – nu de planeet begint te wankelen door onze al eeuwenlange vervuilingen en dominante houding ten aanzien van dat ‘Zuiden’ – ons op de komende Klimaat Conferentie nogal kritisch benadert en schadevergoeding van ons eist?
Laten we daar dus maar een beetje begripvol mee omgaan. We hebben het daar uiteindelijk wel naar gemaakt met ons koloniale autoritaire gedrag.
Hans Pijnaker
(wordt vervolgd)
