De chaos van het symbioceen 
Ecologie en politiek zijn heden ten dage met elkaar verstrengeld geraakt in de zin dat biologische en politieke ideeën elkaar op fundamenteel niveau steeds meer beïnvloeden, zegt Jos de Mul, emeritus hoogleraar (wetenschaps)filosofie aan Erasmus Universiteit Rotterdam, in zijn boeiende en over het algemeen goed leesbare boek “Welkom in het Symbioceen; Over de verstrengeling van natuur, cultuur en techniek. Uitg. Boom. 2024.
Met zijn symbiotische aanpak ( kijk hiervoor nog even in onze reeks “De ontdekking van de Aarde”. H.P.) reageert hij op de actuele problemen zoals de ecologische catastrofes, de toenemende geopolitieke spanningen. Hij moedigt de lezer aan deze uitdagingen met een ‘voorzichtige roekeloosheid’ tegemoet te treden.
Politici, zegt hij, maken gebruik van ecologische en biologische theorieën ter rechtvaardiging van te voeren beleid. Maar andere politici kiezen weer voor heel ander beleid of ontkennen en bagatelliseren de conflicterende situatie tussen economie en ecologie.
Een en ander geeft aanleiding tot politieke strijd. Terwijl het Globale Noorden de meeste baat heeft gehad bij de industrialisatie in de afgelopen eeuwen, gaat het Globale Zuiden het meest gebukt onder de ecologische problemen die daarvan het gevolg zijn, constateert filosoof de Mul.
Ook lokaal, merkt hij op, zien we dat de kosten en baten vaak ongelijk verdeeld worden. Zo profiteren de rijken, die zich een gesubsidieerde Tesla en warmtepomp kunnen veroorloven, van de energietransitie, terwijl de armen, die dergelijke innovaties niet kunnen betalen, aangewezen blijven op steeds duurder wordende fossiele brandstoffen. Bovendien zijn hun huizen vaak al minder goed geïsoleerd en de voor hun werk noodzakelijke tweedehands benzineauto’s minder zuinig in gebruik.
Naarmate de impact van de genoemde ecologische problemen, zo gaat hij verder, steeds duidelijker wordt, gaan ecologische thema’s steeds nadrukkelijker de politieke agenda en besluitvorming bepalen. En dat heeft geleid tot het akkoord van Parijs, waarin werd afgesproken de niet te ontkennen opwarming van de aarde tot 1,5 graad Celsius te beperken ten opzichte van het pre-industriële tijdperk, wat een reductie van 50 % van de uitstoot van CO2 in 2030 nodig maakt.
We gaan die reductie niet halen, constateert hij.
Daarnaast, merkt Jos de Mul op, vraagt de klimaatdoelstelling ook een forse aanpassing van de levensstijl van burgers in de rijke landen, die al heel lang op een te grote ecologische voet leven. De rijkste 10 % van de wereldpopulatie, zegt hij, veroorzaakt 49 % van de mondiale CO2 uitstoot. We zouden o.a. minder vlees moeten gaan eten en het aantal vliegreizen drastisch moeten beperken. En dat zal niet meevallen, want niemand wil een stapje terug doen.
En daarmee zijn we beland in een reeks politieke meningsverschillen waar we nog niet zomaar van af zijn, getuige wat er zich binnen de politiek en tussen de verschillende groepen burgers afspeelt. Politieke conflicten, chaos en politieke richtingloosheid alom. Er lijkt nog steeds geen ordentelijk en gezamenlijk geaccepteerd plan van aanpak te zijn.
OMARM DE CHAOS; OP WEG NAAR EEN TRANSFORMATIEVE VERANDERING
Het is helemaal niet gek als je nu onrustig bent. Sterker nog, het zou gek zijn als je dat niet was, zegt Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid aan de Erasmus Universiteit Rotterdam in zijn boek “Omarm de chaos”. (Jan Rotmans en Mischa Verheijden. Omarm de chaos. De Geus.2023). Het is heel onrustig in de wereld en het voelt alsof we in een permanente crisis zitten. De onrust in de wereld weerspiegelt de onrust in onszelf. We gaan dan ook naar een verandering van tijdperk, waarin alles wat vanzelfsprekend is ter discussie komt te staan. We gaan van het Antropoceen, waarin de mens zich autonoom tegenover de natuur opstelt en de natuur volledig ten eigen bate aan zich onderwerpt en leegplundert, exploiteert, naar het Symbioceen, waarin de mens slechts een klein onderdeeltje blijkt te zijn van een massale ecologische verstrengeling en hij via talloze symbiosen met al wat leeft op aarde verbonden blijkt te zijn en daarmee zal moeten samenwerken om te overleven.
We bevinden ons op een kantelpunt in de geschiedenis van de mensheid, zegt Rotmans: covid-19, klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit. Na het laatste rapport van het klimaatpanel van de Verenigde Naties kan niemand meer wegkijken. De natuur is onze levensader. Als we die bron vernietigen, vernietigen we uiteindelijk onszelf.
Een transformatieve verandering is een diepe verandering en gaat over wezenlijk anders denken, handelen en organiseren, zegt deze transitie-expert. En dat doen wij liever niet, omdat ons brein van nature gericht is op stabiliteit en continuïteit. En dat laatste ontbreekt nu. Toch is chaos eens in de zoveel tijd nodig, want chaos en onrust zijn eigen aan de ontwikkeling van complexe systemen, zoals onze samenleving en economie. In de complexiteitstheorie, zegt hij, is chaos de overgangssituatie tussen twee perioden van evenwicht. Het is een tussentijd. En chaos is nodig om verder te komen in de transitie. Chaos betekent dus letterlijk, zegt Rotmans, de geboorte van iets nieuws.
Op zoek naar een nieuw evenwicht moeten we in deze chaotische periode een nieuwe richting kiezen. Want onze richtingloosheid is juist de oorzaak van onze onrust.
Naast die onrust in onszelf door die richtingloosheid is er ook nog sprake van een systeemcrisis, die onze vitale systemen zoals handel, voedsel, energie, mobiliteit, zorg, onderwijs, democratie diep raakt en onze wereldeconomie op de rand van een diepe recessie bracht. En we zitten ook nog in een ecologische crisis, waarbij de mens de aarde fundamenteel beïnvloedt en ruïneert.
Maar die systeemcrisis is in de kern eigenlijk een morele crisis en die zit in onszelf. De systemen zijn a.h.w. in ons gekropen, in onze normen en waarden, in onze houding, in ons denken en in ons gedrag.
Daarom moeten we ons richten op de kern van het probleem, zegt Rotmans, en dat zit diep verankerd in ons kapitalistische systeem.
We hebben met zijn allen een samenleving opgebouwd met keiharde afrekenwaarden: efficiëncy, kosten en baten. Allemaal kille, masculiene waarden, aldus deze hoogleraar. We zijn daarin doorgeslagen. De menselijke maat is zoek. Zo’n efficiency- samenleving kan rationeel goed functioneren, maar is in feite ziek en maakt mensen ook ziek. Als je kijkt naar de meest voorkomende ziektes in deze tijd, zegt hij, dan zijn dat angststoornissen en depressies, die ook steeds vaker voorkomen bij jongeren!
Door onze efficiency- en spreadsheet- samenleving zijn we niet alleen het vertrouwen in elkaar kwijtgeraakt, maar is ook het vertrouwen in de maatschappelijke systemen, in grote bedrijven en hun CEO’s, en in de overheid beschadigd.
Onze samenleving is vastgelopen en we leven inmiddels in de “illusie van de machteloosheid”. Burgers voeren nu rechtszaken tegen de overheden en krijgen van die rechters vaak ook nog gelijk. De politieke leiders falen en slopen het systeem daardoor nog verder.
We hebben verbinders nodig, zegt Rotmans, die bruggen tussen ideeën, projecten en mensen slaan. Er moeten verouderde wetten, regels en instituties worden opgeruimd en nieuwe ontwikkeld.
Een en ander vergt een geheel nieuwe aanpak. Hoe die aanpak er uit zou moeten zien, zouden we kunnen vragen aan deze internationaal gewaardeerde hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, professor Jan Rotmans.
Ik zou wel willen roepen: “Gemeenteraadsleden, nodig deze expert uit voor een college in de Tiliander ten behoeve van alle Oisterwijkers, een college met aan het einde daarvan de mogelijkheid van openbaar debat.”
Hans Pijnaker
